Vierde Engelse Oorlog
In december 1780 verklaarde Groot Brittannië de oorlog aan de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Oorzaak was dat de Republiek handel dreef met de opstandige staten in Amerika en haar (Franse) bondgenoten. De Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog was in volle gang. De Republiek smokkelde o.a. wapens en munitie naar de VS. De Britten waren furieus en grepen dit aan om de zwakke Republiek van haar kolonies te ontdoen.

Race naar de Kaap
In maart van 1781 werd commodore Johnstone met een groot eskader naar de Nederlandse Kaap kolonie gezonden om die in te nemen. Tegelijkertijd stuurden ook de Fransen een eskader naar Afrika onder admiraal Pierre André de Suffren om de Kaap kolonie bij te staan tegen de Britten.
De twee eskaders kwamen elkaar onverwachts tegen bij de Kaap Verdische eilanden. Ze raakten slaags maar de strijd bleef onbesliste (16 april 1781). Beiden waren aangeslagen maar de Fransen konden als eerste verder zeilen. Daardoor was het De Suffren die als eerste aankwam in False baai net ten oosten van de Kaap (21 juni 1781).¹ Johnstone’s missie was daarmee mislukt, de Kaap bleef met Franse hulp in Nederlandse handen.

Gouden tip
Op 1 juli hadden de Britten het VOC schip De Held Woltemade (onderweg naar Ceylon) onderschept met waardevolle informatie aan boord. Hij vernam dat de Fransen in False baai lagen en dat er in Saldanha baai (100 km ten noorden van de Kaap) een rijk beladen onbeschermde VOC vloot van 5 schepen voor anker lag. Johnstone zette daarop koers naar de Saldanha baai.

VOC retourvloot
De vijf schepen waren een voor een komen binnendruppelen in de Tafelbaai. De Honkoop, Hoogkarspel en de Middelburg op 31-3-1781 vanuit Canton (China) een dag later de Parel ook uit China en tenslotte op 25 april de Dankbaarheid uit Bengalen.

Ze kregen opdracht om te wachten op escorte schepen uit Europa. Omdat het komende stormseizoen de Tafelbaai te gevaarlijk zou maken werd de vloot naar de noordelijk gelegen Saldanha baai (ca. 100 km ten noorden van de Tafelbaai) gedirigeerd.
Ze kregen daarbij strikte opdracht om in geval van een Britse aanval de lading en schepen niet in handen van de vijand te laten vallen. Zo was de toestand twee maanden later in juli nog steeds. De schepen lagen te wachten met de meeste bemanningsleden aan land en de zeilen opgeborgen in twee hoekers.*

Britse overval
Het was mistig In de vroege ochtend van 21 juli toen er schepen de baai binnen kwamen. Ze waren voorzien van Franse vlaggen. Eindelijk was de versterking uit Europa aangekomen. Althans dat meenden de Nederlanders. Toen de schepen naderbij kwamen hesen ze de Engelse vlag en openden het vuur op de verraste Nederlanders. De overgebleven bemanning op de VOC schepen kapten de ankerkabels om de schepen te laten stranden. Tegelijkertijd werden de schepen haastig in brand gestoken.

Johnstone was goed voorbereid om de prijzen heelhuids in handen te krijgen. Vier schepen werden snel overmeesterd en de branden geblust. Bij de Middelburg lukte dat niet. Het brandend schip werd door de Britten weggesleept om de andere schepen niet aan te steken. Vlak daarna explodeerde de Middelburg. Tijdens de actie vielen zover bekend geen slachtoffers.

Johnstone had zijn missie de Kaap veroveren niet bereikt. Maar de verovering van de VOC vloot was meer dan een troostprijs. De VOC zou deze klap nooit meer geheel te boven komen.

Eigenaar
De vijf schepen waren tot 21 juli 1781 in dienst van de Verenigde Oostindische Compagnie en daarmee Nederlands eigendom. Toen ze werden buitgemaakt door de Britse marine veranderde dit. Na de verovering gingen ze over in Brits eigendom volgens het geldende oorlogsrecht. Prijs (oorlogsrecht)

Prijsschepen vergaan
In augustus vertrok Johnstone met in totaal vijf VOC schepen waaronder de eerder veroverde Held Woltemade naar Groot Brittannië. In januari 1782 was het eskader aangekomen in ongeveer ten zuid westen van Engeland. Een hevige storm brak uit twee prijsschepen de Dankbaarheid en de Honkoop vergingen.

Prijsschepen verkocht
De Parel, de Hoogkarspel en Held Woltemade kwamen gebutst en beschadigd in Engeland aan alwaar lading en casco werden verkocht. Ook de verloren schepen leverden nog geld op. Ze waren voor de overtocht goed verzekerd bij Loyd’s in London.

---------------------------------------------------------------

* Zeilen en andere inventaris waren aan boord van de Kaapse hoekers Zon en Snelheid die ook in Saldanha baai lagen.

* waarde lading van resp. VOC kamers van Rotterdam, Delft en Amsterdam

Bron: Niekerk
bron tonnage : DAS

• John Gribble Marine Archaeologist - SAHRA.
  The Battle of Saldanha and the Loss of the Middelburg.
• Robert Beatson.
  Naval and military memoirs of Great Brittain.
• JP van Niekerk (2015).
  Of naval courts martial and prize claims:
  Fundamina (Pretoria) vol.21 n.2 Pretoria.
• Dagregister Kaap 1781 NL-HaNA_1.11.06.18_132_0082.